Films zijn veel meer dan entertainment

Als kind was Dan Hassler-Forest al gefascineerd door film. Of beter gezegd: verslaafd. Het moment dat de eerste speelfilmencyclopedie uitkwam, met daarin kleine reviews van pakweg 20.000 films, herinnert hij zich nog goed. Dan streepte de films die hij gezien had nauwkeurig af, en nam zich het volgende voor: ik ga ze allemaal bekijken. En hoe meer hij er zag, hoe makkelijker hij verbanden ging zien met de geschiedenis en de maatschappelijke spanningen. ‘Series en films zijn niet alleen ontspanning; ze doen ook iets met de samenleving,’ begint hij zijn verhaal. ‘Ze brengen nieuwe ideeën, sporen aan tot verandering, en brengen mensen bij elkaar en in vervoering.’

De in Amerika geboren media- en filmspecialist woont al lang in Nederland, waar hij werkt als universitair docent Media- en Cultuurwetenschappen. Tien jaar was hij verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, sinds zes jaar werkt hij voor de Universiteit van Utrecht. Zijn interesse ging altijd meer uit naar commerciële films en series in plaats van art house en jongerenkunst, en dan met name Disney, Star Wars en andere uitingen van populaire cultuur, daarom noemt hij zich liever een sciencefictionwetenschapper.

Het zijn juist de sciencefictionfilms en series die ons vertellen hoe we naar de toekomst kijken. Zo was de serie Star Trek in de jaren zestig uitermate populair. Het was een hoopvolle tijd, legt Dan uit. ‘We gingen ervan uit dat alles zou veranderen, armoede zou ophouden te bestaan, racisme, seksisme en klassenverschillen zouden verdwijnen, technologie en wetenschappen onze inzichten zouden verbreden en dat de mensheid tot grote hoogte zou stijgen.’

Dat utopische ideaal heeft de mensheid sterk gevormd, vervolgt hij. ‘Niet alleen wat betreft politieke ideeën maar ook als je kijkt naar het praktische. De uitvinder van de eerste mobiele telefoon was een Star Trek-fan, de maker van de eerste iPad ook.’

In de jaren zeventig kregen films en series een steeds negatievere lading vanwege problematieken als de wapenwedloop en overbevolking. Tegenwoordig is het veel moeilijker om zo’n serie als Star Trek te maken, omdat de wereld veranderd is. In series en films als Children of Men en Black Mirror wordt een veel zwarter toekomstperspectief geschetst, één waarin we niet beter worden van technologie, maar juist slechter. ‘Fantasyfilms met een positieve insteek liggen meestal in het verleden. The Lord of the Rings is daar een goed voorbeeld van.’

Er zijn nog maar weinig sciencefiction series en films waarin je een mooie toekomst ziet, terwijl we dat als samenleving wel kunnen gebruiken. Uitzonderingen vind je meer in de sciencefictionliteratuur en in het afrofuturisme, een stroming in de kunst die zich richt op een toekomst waarin zwarte mensen in een gedekoloniseerde wereld leven. In de film Black Panther worden kijkers meegenomen in een hypermoderne wereld. ‘Deze film gaat de strijd aan met het idee dat witte culturen beschaafder zijn. In Black Panther zien we een hypermoderne samenleving; hoe de toekomst eruit had kunnen zien als we het niet hadden gekoloniseerd. Hierdoor ga je juist nadenken over de geschiedenis en de resultaten van kolonialisme. Het is een inspirerende film met een positief toekomstbeeld.’

Door serieuze spanningen rondom racisme in een entertainment-vorm te gieten, wordt bovendien de discussie over identiteit en macht op gang gebracht. ‘Het is een optimistisch verhaal, bedoeld voor iedereen, waardoor de ervaringen met racisme beter door de ander worden begrepen. Precies wat nodig is om elkaar beter te begrijpen en de kloof te overbruggen.’

Als een film een cultureel fenomeen wordt, zoals het geval was bij Black Panther, dan zorgt het ook voor een verandering in de filmindustrie. De regel in Hollywood was dat films vaak niet gefinancierd worden als de hoofdrolspeler niet wit is. Een all-black cast kwam al helemaal niet voor. Na het succes van Black Panther kregen zwarte acteurs veel meer kansen, en werden er meer films gemaakt met een gemengde of zelfs geheel zwarte cast.

In veel nieuwe films en series wordt de schaduwzijde van het sociale mediatijdperk benadrukt, waar Dan zich wel in kan vinden. Maar het heeft er ook voor gezorgd dat bepaalde groepen zichtbaarder werden. ‘De massamedia werden bepaald door een kleine groep witte heteromannen, en nog steeds eigenlijk. Maar door de opkomst van het internet en sociale media kregen bepaalde groepen, zoals vrouwen, zwarte mensen, mensen van kleur en LHBT-ers, veel meer zichtbaarheid. Of het nou gaat om Black Lives Matter of #metoo: zij riepen deze dingen altijd al, alleen worden ze nu meer gehoord,’ legt Dan uit.

Als gevolg daarvan staat de vanzelfsprekende macht van witte heteromannen eindelijk ter discussie. Een goede zaak, aldus de sciencefictionwetenschapper, die vindt dat zij veel te lang zijn weggekomen met een ‘het valt wel mee’. ‘Het is anders als je een vrouw bent in een leidinggevende functie, het is zo dat twee mannen die hand in hand lopen steeds achterom moeten kijken, en zwarte en mensen van kleur zijn ondervertegenwoordigd in de massamedia. Met zeggen dat het ‘allemaal wel meevalt’ kom je niet meer weg.’

‘We mogen tegenwoordig niets meer!’ is een vaak gehoorde uitspraak van veel witte mannen van middelbare leeftijd als ze gewezen worden op machtsongelijkheid. ‘Ze zien zichzelf als onderdrukte groep,’ zegt hij, en begint te lachen. ‘Aan dit soort flauwekul zie je dat mensen ongemakkelijk worden als ze niet meer automatisch een soort van superieure status hebben.’

In 2019 schreef de universitair docent een analyse over de nieuwe The Lion King-film voor de Washington Post. Het stuk met als titel ‘The Lion King is een fascistisch verhaal. Geen remake kan daar verandering in brengen’ deed heel wat stof opwaaien onder de groeiende groep mensen die vindt dat de woke-ideologie te ver is doorgeschoten. Fox News maakte zelfs een item over het artikel. ‘Sprekers gingen in een soort van battle met elkaar de discussie aan. Vond ik wel goed gevonden, maar het blijft natuurlijk absurd om te zien dat Fox er een heel item aan wijdt.’ Sindsdien staat er in zijn Twitterbio: writer of ‘the stupidest article ever published by the WaPo’ (Fox News).

Een ander thema dat veelvuldig in sciencefiction voorkomt is het klimaat. Een goed voorbeeld van een film die op een satirische manier de discussie aangaat, is de film Don’t Look Up met Leonardo DiCaprio. Het doet er volgens Dan niet toe of het een goede film is: wat erin gezegd wordt leidt tot veel discussie over de manier waarop we de aarde al honderden jaren gebruiken als een bron van grondstoffen die eindeloos is. ‘Zo zie je maar hoe groot de invloed van Hollywood kan zijn,’ voegt Dan toe.

Hollywoodfilms en series vertellen ons iets over de samenleving waarin we leven, kunnen een verbeelding van de toekomst schetsen. De ene keer brengen ze hoop, de andere keer een doemscenario. Maar niet alle films hebben een sterke maatschappelijke ondertoon – soms zijn ze gewoon mooi. Wat is de laatste film die hij heeft bekeken? ‘West Side Story, voor de vierde keer,’ antwoordt Dan. ‘De beweging, de muziek – echt kunst. Ik kan er eindeloos naar kijken.’