Het brein als speeltuin en gevangenis

In mijn tienerjaren verplaatste ik het avontuur online. Via Netscape Navigator, Safari en Internet Explorer onderzocht ik alle mogelijke uithoeken van de wereld en daarbuiten. Honderden guldens piepte en kraakte onze inbelmodem de nachten in. Een eerste verslaving was geboren. Ik ontsnapte in de ondergrondse Metro van De Digitale Stad, een digitale fantasiewereld die tot leven kwam door simpele tekstcommando’s, werd een gewaardeerd lid van de zeer fanatieke X-Files gemeenschap en beleefde vele virtuele avonturen. Een fantastische, maar tijdelijke periode.

De scherpe tanden uit mijn jeugd transformeerden in taaie rekeningen, terwijl de klauwen van verantwoordelijkheid me te pakken kregen. De sporen die ik door de bossen en cyberspace trok, sleten in en raakten gebaand. De kinderlijke onbevangenheid droogde op en het internet werd een plek van voorspelbaarheid, dichtgemetseld door cookies en commercie, met de bestemming van het avontuur steevast gedicteerd door algoritmes en de wil van de massa. Langzaam werd de fantasie geketend door conventies en ontsnappen leek een hopeloze missie. Een eerste serieuze relatie, studie en werk zorgden voor afleiding tijdens de eerste volwassen jaren in Amsterdam. En toch merkte ik altijd dat mijn brein in een constante staat van paraatheid was. Steeds zoekend naar een uitweg, al wist ik niet waarom of waarheen. De fantasie bleef overuren draaien. Begrensd, maar toch.

Het nu, zo leerde ik, probeert in ons hoofd altijd zijn tentakels uit te slaan naar het verleden en de toekomst. Dat is nuttig, want het brein is continu bezig met het zo efficiënt mogelijk oplossen van eventuele problemen. Een eindeloze stroom van ‘wat als’-gedachten flitsen de hele dag door onze hoofden. Vaak redelijk onbewust. “Als ik zo snel mogelijk op punt B wil komen, moet ik zo lopen, want daar is de straat opgebroken.” of “overmorgen komt de familie eten, dan moet ik vandaag boodschappen doen, want vorige keer werd het teveel gestress op de dag zelf”. Aan de lopende band schieten we heen en weer tussen opgedane ervaring en eventualiteit, tijdreizend tussen heden en verleden. Mijn brein bleek daar een ongekend talent voor te hebben. Zo’n talent dat het uiteindelijk tegen me ging werken. Honderden scenario’s gingen er per uur door mijn hoofd, over alle mogelijke uitkomsten rondom de meest banale dagelijkse handelingen tot de grote levensvragen.

Het werd zo druk in mijn hoofd dat er geen orde meer te scheppen viel

Naarmate de jaren vorderde, werden de scenario’s soms ook vrij negatief en neerslachtig. En hoewel ik nooit echt aan zelfmoord dacht, vroeg ik me soms wel af of het heel erg zou zijn om dood te gaan. Ik beleefde alle scenario’s in mijn hoofd alsof ze echt gebeurden. Die processen waren soms een kracht van creativiteit in mijn werk en alledaagse leven, maar vaker werkten ze als een belemmering. Het werd zo druk in mijn hoofd dat er geen orde meer te scheppen viel en het moeite kostte om de taken die ik had op een normale manier af te handelen.

Terwijl mijn brein overuren draaide, kwam er amper iets uit mijn handen. Een simpele deadline, twee afspraken en de tandarts was genoeg om een hele week in beslag te nemen. Mijn leven vertraagde, terwijl de tijd leek te versnellen. Steeds makkelijker liep ik vast en raakte mijn energie uitgeput. Tijdreizen is doodvermoeiend! Om aan mijn eigen brein te ontsnappen had ik in de loop der jaren onbewust al wat pogingen gedaan. Een project in Iraaks Koerdistan, een maand werken in Buenos Aires, bungeejumpen, parachute springen, voor een artikel undercover bij een sekte, reportages maken over bizarre subculturen en overhaaste experimenten, altijd activiteiten die het gewone leven, waar mijn hoofd vastzat, doorbraken. Daarnaast had ik de neiging om te vluchten in eten, drank en drugs, waarbij ik op het randje van verslaving balanceerde.

De drang te ontsnappen uit mijn eigen hoofd werkte verslavend

Naast die losse, en soms destructieve ‘oplossingen’, waren er ook een paar die structureel en gezonder leken. Muziek bleek bijvoorbeeld belangrijk. Niet alleen via de concerten of festivals die voor mij synoniem werden voor onbekommerd plezier en vrijheid, maar ook gedurende de dag, via de platenspeler of spotify. Van jongs af aan had ik zo regelmatig kleine momentjes gecreëerd die de chaos en onrust even temden. Sporten was minstens zo belangrijk. Tijdens het squashen moest ik wel volledig geconcentreerd en in het moment zijn. Daar was geen ruimte voor tijdreizen. Helaas voelde dat zo prettig dat ik ook hier begon te overdrijven. De drang te ontsnappen uit mijn eigen hoofd werkte verslavend. Soms speelde ik vijf dagen achter elkaar intensieve sessies van anderhalf uur, met blessures en een algemeen gevoel van uitputting tot gevolg.

Ik besefte dat ik als een amateur bezig was om een professionele klus te klaren. Mijn brein was me ontstegen, trapte niet meer in mijn trucjes. Van een speeltuin was het veranderd in een gevangenis. Daarbij kwam dat mijn problemen steeds meer begonnen over te lopen in de rest van mijn leven en ook mensen in mijn omgeving er last van hadden. En dus schakelde ik uiteindelijk professionele hulp in. Na een aantal lange sessies bij de GGZ en vervolgens de gespecialiseerde GGZ kwam er een verrassende wending.

zwalkende emoties, chaotische relaties en een onduidelijke identiteit

Ik kreeg de diagnose ‘trekken van borderline’. Borderline persoonlijkheidsstoornis is een complexe stoornis, die heel kort door de bocht betekent dat je te maken hebt met negen kenmerken (verlatingsangst, zwart-witdenken, identiteitsstoornis, impulsiviteit, suïcidaal gedrag, ernstige stemmingswisselingen, chronisch gevoel van leegte, onbeheersbare woede en dissociatieve verschijnselen) die resulteren in een patroon van zwalkende emoties, chaotische relaties en een onduidelijke identiteit. Mijn diagnose, ‘trekken van borderline’, betekent dat niet alle kenmerken (hevig) aanwezig zijn, maar wel zodanig dat het je functioneren in een normale samenleving flink kan hinderen. En hoewel de mensen die ik het vertelde steevast reageerden met verbazing en ontkenning, herkende ik akelig veel in de dingen die ik over het onderwerp las.

Een jaar geleden begon ik daarom aan een wekelijkse sessie psychodynamische psychotherapie, een spannend en moeizaam proces vol irritatie, emotie en frisse tegenzin om de krochten van mijn hoofd in te duiken. Toch lukte het en er begon langzaam een plattegrond te vormen, een gebruiksaanwijzing opgebouwd uit patronen uit het verleden en de dynamiek van het nu. Beetje bij beetje kwamen er inzichten in hoe ik met de extremen in mijn hoofd moest omgaan. En hoe beter ik dat begreep, hoe minder heftig ze ook werden. Ik kreeg weer wat meer grip op het leven en het lukte me steeds beter om een koers te bepalen die niet gehinderd werd door de duistere kanten van mijn brein.

Toch bleven de ingesleten patronen van denken en doen een uitdaging. Toen ik van een vriend het boek ‘Change your mind: the new science of psychedelics’ kreeg, las ik over verschillende manieren om dat aan te pakken. Ik las dat veel patronen voortkomen uit neurologische verbindingen die worden geregeld door een deel van de hersenen dat het Default Mode Network heet. Voor de meeste mensen dus heel nuttig om zo efficient mogelijk problemen op te lossen en soepel door het leven te gaan, maar voor een klein deel van de mensheid iets dat een grote hindernis kan worden. In het boek werd beschreven hoe je op verschillende manieren, deels en tijdelijk, het Default Mode Network kan uitschakelen. Zo blijkt fanatiek sporten een van de beste manieren. Het zorgt ervoor dat je zo in het nu beweegt, dat verleden en toekomst even wegvallen. Niet verwonderlijk dus dat ik me daar zo in vast had gebeten. Meditatie was nog een manier, en opeens snapte ik de LEGO. Want vanuit het niets (ik heb geen kinderen) vond ik mezelf een maand of wat geleden plots aan de keukentafel met een grote set LEGO. Minutieus zat ik de priegelige steentjes volgens de aanwijzingen in elkaar te zetten. Uren vlogen voorbij, mijn hoofd leeg, op de kleuren en vormen van de LEGO na. Waar daadwerkelijke meditatie me nog niet lukte, heb ik voor mezelf een variant bedacht die lijkt te werken. Ook virtual reality en games, geliefde tijdverdrijven van me, en kunst (muziek!) werden genoemd.

Eigenlijk stond er in het boek maar 1 ding dat volledig ontbrak in mijn repertoire: LSD. Volgens het boek zou de psychedelische drug ervoor zorgen dat een groot deel van de neurologische verbindingen in je hoofd een reset krijgt. Alsof jaren van doemdenken en schadelijke gedachtenprocessen sporen hebben getrokken in het sneeuwdek van je brein, sporen die zijn ingesleten, gebaand raakten, om dan door de LSD weer te worden uitgewist, bedekt door een vers en dik pak sneeuw. Klaar om nieuwe sporen te maken, om nieuwe verbindingen de kans te geven in je hoofd. Een scan van een brein onder invloed van LSD vertoont, niet verrassend, veel overeenkomsten met een kinderbrein, de fase in je leven waar het Default Mode Network nog onderontwikkeld is. Omdat ik altijd al wel een kleine nieuwsgierigheid had, besloot ik het psychedelische avontuur aan te gaan.

Het tijdreizen was aan banden gelegd

En daarover zal ik kort zijn, want dat is moeilijk in woorden uit te leggen. Het was mooi, bizar, grappig, spannend, eng en vooral heel lang. Ik zag schilderijen bewegen, liep tussen draken en versmolt met mijn geliefde muziek tot ik een was met het universum. Drie dagen later realiseerde ik me dat ik inderdaad anders door het leven bewoog. Ik had opeens klusjes aangepakt die al tijden op me lagen te wachten en tussen mijn werk door regelde ik van alles en nog wat. Het tijdreizen was aan banden gelegd en ik voelde me energiek, fris en vol nieuwe ideeën, niet meer geplaagd door ellendige stromen ‘wat als’-gedachten. Met de opgedane kennis en vaardigheden uit de therapie en een nieuw pak sneeuw door de LSD ontsnapte ik uit de gevangenis van mijn brein, terug de speeltuin in. De ultieme ontsnapping.