Basale mensenrechten afgepakt

Er gaat er geen dag voorbij dat ze niet met haar Iraanse vrienden praat: de mensen met wie ze pamfletten verspreidde, demonstraties plande en zij aan zij tegen het regime streed. Monologen zijn het, want de meesten van hen zijn door het islamitische regime vermoord, geëxecuteerd in de gevangenis. Tijdens de demonstratie in Den Haag sprak ze nog tegen ze: ‘Je bent er niet meer, maar het is niet voor niets geweest, je hebt niets voor niets gevochten.’

Als meisje maakte ze de Iraanse Revolutie van 1979 mee, als jonge vrouw stond ze op tegen het resultaat daarvan. Een alliantie van liberale, linkse en religieuze groepen streden tegen de dictatoriale sjah. Hij werd verdreven en Ayatollah Khomeini greep de macht in de fase die vaak de Islamitische Revolutie wordt genoemd. Sinds 1981 zijn er al protesten.

Revolutie anno 2022

De laatste grote Iraanse volksopstand ontvlamde toen de Koerdisch-Iraanse Jina (Masha) Amini op 16 september 2022 omkwam als gevolg van politiegeweld. Zij werd gearresteerd omdat ze de strenge kledingvoorschriften in de islamitische republiek niet had nageleefd.

Talloze Iraanse vrouwen en meisjes gingen de straat op om te protesteren. Ook uit andere landen kwamen steunbetuigingen in de vorm van demonstraties waarbij mensen de hoofddoek afwierpen of publiekelijk hun haren afknipten. Voor het eerst sinds lange tijd zijn de ogen van de wereld gefocust op Iran. Terecht, maar wel laat, vindt Mardjan. ‘We hebben veel te lang weggekeken, de schrijnende situatie daar toeschreven aan ‘cultuur’, terwijl er al jaren filmmakers, activisten en journalisten worden geëxecuteerd of zelfmoord plegen als gevolg van onderdrukking,’ vertelt ze. ‘Als het over Iran ging, dan hadden we het alleen over het nucleaire programma en sancties. Maar wat hebben de sancties opgeleverd?’

De mensenrechtenactivist en voorzitter weet als geen ander hoe het voelt als basale mensenrechten van je worden afgepakt. Voor haar verzet tegen het regime werd ze opgepakt. Na anderhalf jaar werd ze vrijgelaten uit de gevangenis, op voorwaarde dat ze niet mocht studeren of werken en zo snel mogelijk moest trouwen en kinderen krijgen. In 1990 vluchtte ze naar Nederland. ‘Ze dachten dat we afstand zouden nemen van onze politieke ideeën en dat de opstanden zouden stoppen. Dat gebeurde natuurlijk niet.  De jonge mensen die nu de straat opgaan, vechten voor dezelfde idealen als wij toen.’

In de westerse wereld focust het debat zich vooral op de hoofddoek, terwijl inmiddels ook talloze Iraanse mannen en bewust gesluierde vrouwen deelnemen aan de protesten.

Volgens Mardjan is de simpele beeldvorming grotendeels te wijden aan het gebrek aan persvrijheid in Iran. Lokale journalisten worden opgepakt of geëxecuteerd; buitenlandse journalisten het land uitgezet. ‘Iedere revolutie heeft een symbool nodig, en de hoofddoek is het nu het symbool van de onderdrukking en de protestbeweging. Het is een onderdeel van een grotere strijd voor vrijheid, een woord met vele betekenissen. Ze strijden voor de vrijheid om te denken, dansen, zingen, om te dragen wat je wil, en om een menswaardig bestaan op te bouwen. Om een vrij mens te zijn. De drijvende kracht achter de protestbeweging is woede, en dat gaat veel dieper dan persoonlijke opvattingen over kledingregels.’

Als voorbeeld noemt ze positie van minderheden, waaronder de Koerden, waartoe Jina (Masha) Amini behoorde. Maar ook de onderdrukking van het Iraanse volk als geheel. Men kan dan wel hoogopgeleid zijn, maar als je naast je baan als docent aan de universiteit in een taxi moet rondrijden om eten te kunnen betalen, welk perspectief heb je dan? ‘De economische malaise is ook een gevolg van onderdrukking, corruptie en voortrekken van een handjevol geprivilegieerden,’ zegt Mardjan. ‘Verdeeldheid zaaien tussen groepen en ervoor zorgen dat de grootste groep druk bezig is met overleven zijn middelen die dictaturen gebruiken om hun doel te bereiken. Komen mensen toch in opstand, dan slaat het regime nog repressiever en harder om zich heen.’

Gewelddadige demonstraties

Bezorgd kijkt ze naar de demonstraties. De beelden van hoe vijf politieagenten met zware laarzen een 18-jarige doodtrappen kwam hard binnen bij Mardjan, zelf ook moeder. Ze dacht toen aan het gedicht van de Iraanse dichter Saadi: Alle mensen zijn delen van één lichaam, in hun kern, dus in hun naam. Als één deel wordt geplaagd door pijn, zal een ander ook onrustig zijn. Voor wie niet meelijdt met een mens, is menselijkheid een lege wens.

Mardjan leerde het op de bassischool, net als alle andere kinderen. Hoe kan het dat in een land waar op de bassischool zulke beschavingslessen worden meegegeven, er op straat mensen worden doodgetrapt?  ‘Mijn man zei: je woont hier misschien al te lang. Toen zei ik: ik wil het ook niet begrijpen.’

Buitenlandse regeringen zouden veel steviger van zich moeten laten horen, vindt de Almeerse. ‘Het regime brengt niet alleen misère in Iran zelf. Kijk naar Yemen, Irak of Syrië: de lange armen van het regime reiken ver. Zolang onze politie slechts handjes schudden en zachtjes met mensen in gesprek gaan omdat er economische belangen op het spel staan, komt er geen verandering.’ Mardjan pauzeert even.

‘Dit geldt niet alleen voor Iran of voor Nederland,’ vervolgt ze. ‘Op heel veel plekken in de wereld is er oorlog, worden mensen onderdrukt en vermoord. Veel westerse landen voeren een soort van gedoogbeleid voor dictaturen, bijvoorbeeld uit angst voor een hogere energierekening. We doen niet radicaal iets anders, en dat is wel nodig. Wil je dat er geen vluchtelingen meer komen? Zorg er dan voor dat de ellende ophoudt.’

The bigger picture

Radicale verandering is ook nodig om de grote thema’s van deze tijd op te lossen: de oorlogen, klimaatverandering, armoede en de energiecrisis. In een brief van het Humanistisch Verbond naar de leden benadrukte Mardjan dat het hier niet gaat om een crisis, want dat zou immers betekenen dat het een tijdelijke situatie betreft, maar om een gebrek aan leiderschap en daadkracht. ‘Kortetermijnvisies en pragmatisme staan radicaal, duurzame visies en beleidsontwikkeling in de weg (of belemmeren de vooruitgang). In plaats van om vertrouwen te vragen, moeten politici vooruitkijken en samen met de oppositiepartijen meer actie ondernemen.’

Er is genoeg ruimte voor een tegengeluid, maar het tegengeluid moet ook invloed hebben, vervolgt ze. ‘Momenteel wordt dat beperkt door achterkamerpolitiek, coalitievorming en een beetje navelstaren, terwijl de bevolking juist extra veel behoefte heeft aan een transparante bestuurscultuur. Van de toeslagenouders tot aan mensen in Groningen: mensen staan in de rij voor gerechtigheid. In plaats van pleisters te plakken moeten denkers, doeners en politici de handen ineens slaan om een radicaal antwoord op de vraagstukken van deze tijd te vinden. De mens zou hierbij centraal moeten staan.’

Wereldwijd veel reden tot zorg, maar is er is ook hoop. Een van de laatste video’s die Mardjan uit Iran kreeg toegestuurd, toonde een groepje Iraanse politieagenten, zittend op een trap. Meisjes zonder hoofddoek brachten water voor de zichtbaar vermoeide agenten. Een teken van verzoening, hoe klein ook. ‘Een eerste stap richting radicale verandering is erkennen dat jouw pijn mijn pijn is. We moeten naast elkaar staan,’ besluit Mardjan.