Moeilijke gesprekken die ertoe doen

Stoomcursus institutioneel racisme

Tijdens de dialoogsessie Ten Kon Drai is er poëzie, zang en theater, maar voert men ook een hoognodig gesprek over slavernij. De doorwerking daarvan uit zich in institutioneel racisme in alle lagen van onze samenleving: ‘Ik ben 23 en al zo moe. Ik wil niet constant alles moeten afdwingen. Gewoon zijn is soms genoeg.’

“Nou, ik heb twintig basisscholen in Almere aangeschreven om lessen over slavernij te kunnen opzetten. Maar slechts twee scholen gaven respons.’ Glen Leeuwin, jongerenwerker en voorzitter van Stichting Multiculturele Organisatie Almere (SMOA) is opgestaan tijdens de dialoogsessie Ten Kon Drai begin april in De Ruimte in Almere Poort.

Het is een herkenbare situatie voor Anushka Young (46) van Stichting Joyful Almere, organisator van de middag ‘Aandacht voor de slavernij is geen trend. Toen we jaren geleden scholen hiervoor benaderden om het over slavernij te hebben, waren de reacties – of beter gezegd het gebrek aan reacties – onmenselijk. Nu er meer aandacht voor is, merk ik dat sommige partijen op een eerdere afwijzing tot samenwerking terugkomen. Is dit mijn medemens?’ Ondanks deze pijnlijke constatering laat Young zich niet uit het veld slaan.

Joyful is tien jaar geleden ontsproten aan het brein van oprichter Eveline Wielzen (65). Het idee was om muzikale gospelevenementen te organiseren, en ook niet-christelijk publiek kwam op de evenementen af. ‘Zoals bij a Joyful Christmas voor de ouderen in onze samenleving, die veelal eenzaam zijn.’ Inmiddels zijn de statuten gewijzigd en organiseert Joyful culturele en sociaal maatschappelijke evenementen om mensen met elkaar te verbinden.

Wielzen doet mee aan de wedstrijd van het Havenidee: Havenaren met een goed idee om Almere Haven nog leuker te maken worden met een bijdrage ondersteund. Niet een, maar twee jaar achter elkaar wint Joyful en organiseert zij de Keti Koti-herdenking en viering. Een Surinaams feest met eten, muziek, en met ruimte voor bezinning, verbinding en bewustwording. Een evenement dat zowel vermaakt als informeert, en dat een breed publiek aanspreekt: jong, oud, zwart en wit is het idee. Anushka: ‘Op grond daarvan heeft de gemeente ons benaderd voor stadsdialogen.’

Samen met Gemeente Almere, met ondersteuning van Avanti en gespreksleiding van Stichting Speak Up World organiseert zij de eerste sessie: Ten Kon Drai. Naar de woorden die koning Willem Alexander in het Amsterdamse Oosterpark sprak toen hij zijn excuses aanbood voor de slavernij: Ten Kon Drai oftewel de tijden zijn veranderd. Anushka: ‘Excuses zijn mooi, maar we zijn er nog niet. Daarom willen we met zoveel mogelijk Almeerders in gesprek. Het is tijd voor eenheid en verbroedering, maar het onrecht moet stoppen.’

In 2022 vond Wielzen dat er iets moest gebeuren rondom ons gezamenlijke slavernijverleden, want: ‘De doorwerking van de trans-Atlantische slavernij ervoer ik als geen ander.’ Het kinderboek dat ze had geschreven over de slavernij, toch een urgent en belangrijk onderwerp, kreeg ze moeizaam weggezet in de reguliere boekhandels en bibliotheken. Ze besluit het boek om te vormen tot een toneelstuk. Dit wordt nu gespeeld door een theatergezelschap van inmiddels zo’n twintig amateurs. Begin deze maand speelden zij nog in een uitverkocht Bijlmerparktheater. ‘Het voelde als thuiskomen. In een zaal waar zoveel zwarte mensen naar ons kwamen kijken; dat was rijkdom.’

Ook vandaag tijdens is de theatergroep van de partij en speelt een paar indrukwekkende scènes. De dreiging van geweld is mogelijk nog pijnlijker om aan te zien dan geweld zelf. Dat de zwarte vrouwen op de plantage telkens hun blik neerslaan als de granmasra langsloopt. Een van de witte acteurs uit de voorstelling speelt die slavenmeester en heeft door dit stuk gemerkt dat de geschiedenisles in Nederland niet aansluit met wat er werkelijk gebeurd is: ‘Slavernij is een serieus onderwerp dat eigenlijk in de geschiedenisboeken zou moeten staan. En in de Nederlandse boeken staat niks.’ Meerdere bezoekers wijzen erop dat de sleutel ligt in het geschiedenisonderwijs: de slavernij zou daar behandeld moeten worden, maar: ‘Het probleem is dat men landelijk de noodzaak niet voelt.’ Tien jaar geleden pleitte Glen Leeuwin al voor een nationale vrije dag voor Keti Koti op Omroep Flevoland.

Spreker, ondernemer en schrijfster van het eerste Afro sci-fi kinderboek Black Suns (Zwarte Zonnen) Sentini Grunberg haakt aan met haar ervaringen in de mediawereld: ‘De reden dat ik zoveel verschillende dingen doe, is omdat de deur voor mij vaak niet opengaat. Liefst had ik voor tv gewerkt, maar dan krijg je te horen: ‘We hebben toch Diana Matroos al?’

Een vrouw zegt: ‘Ik ben 56, zit ook in het onderwijs. We kunnen alles bereiken wat we willen. We hebben evenveel rechten volgens de wet. Houd je rug recht. Zorg dat je genoeg papieren haalt en die gelijkwaardigheid afdwingt.’

Een studente reageert: ‘Ik ben 23 en bezig met mijn master aan de VU. Van huis uit ben ik altijd gemotiveerd: ga door, studeer en laat je niet stoppen. Dan zit ik hier en vind ik het toch moeilijk positief te blijven. Heel vermoeiend dat ik nu 23 ben en al zo moe. En gefrustreerd van het afdwingen. Ik ben mij wel bewust van mijn positie als zwarte vrouw, dat ik tien punten achtersta. Ik zal altijd twintig keer zo hard moeten werken om de deur open te maken. Maar ik zou het heel fijn vinden als… ik heb even snel geteld, er zijn zeven witte mensen hier. En ik zou zo graag willen dat die mensen zich vooral bewust zijn van hun positie.’

Op haar beurt zegt de oudere vrouw: ‘Wat mij op de been houdt is dat ik het doe voor iedereen die na mij komt. Als je weet wat je mensen hebben meegemaakt op de plantages, dan is dit eigenlijk niks.’

Maar de studente werpt tegen: ‘Ik snap helemaal wat u zegt. Maar moet ik dit constant in mijn achterhoofd houden? Deze gesprekken blijven voeren tot ik 67 ben en met pensioen ga? Het kan soms confronterend zijn, niet iedereen kan het steeds aan. We moeten elkaar soms ook de rust gunnen. Gewoon ZIJN is al genoeg.’

Even later merkt een witte vrouw op: ‘Ik heb plaatsvervangende schaamte en voel me ook heel erg wit nu.’ Vaak is dat andersom, merkt de gespreksleidster op. ‘Ja, en als ik hoor wat jullie allemaal elke dag meemaken, uitgescholden worden voor Zwarte Piet…elke dag…het moet verteld worden. Heel veel mensen weten het niet.’ Ze schiet vol. ‘Ik wist dit niet.’

Niet alleen de witte tranen (‘Zij krijgt een glaasje colastroop!’) maar ook het koloniaal taalgebruik wordt vandaag liefdevol doch beslist gecorrigeerd door de drie gespreksleidsters die zich bezig houden met het modereren van moeilijke gesprekken over mentale gezondheid, slavernij en het koloniale verleden.

Wanneer een van de actrices zegt: “Mijn schoondochter is blank. Toen ze ons in het theater zag spelen, zei ze: “Ik heb nooit geweten dat de slavernij zo erg was”.’

-‘Ik ga u corrigeren, hoor: een witte schoondochter.’

Een oudere vrouw in de zaal zegt nooit kleur te zien, alhoewel ze twee kinderen heeft die halfbloed zijn. ‘Dubbelbloed’, zegt de zaal als ware het één stem. Een van de gespreksleiders, Vesla Braafheid legt uit dat halfbloed een koloniale term is: ‘Vroeger werden zwarte mensen niet als mens beschouwd. “Geleerde mensen” zoals Linnaeus en Dapper hebben bedacht dat zwarte mensen niet helemaal mens waren. Als je iemand een halfbloed noemt, een half mens, dan komt het mensgedeelte van het “witte ras” en niet van het “zwarte ras”*. Maar we zijn gelijkwaardig en daarom zeggen we dubbelbloed, dan erken je beide kanten.’

Wielzen en Young kijken terug op een geslaagde bijeenkomst. Wielzen: ‘Fijn dat mensen zich veilig voelen om te vertellen. En wat die witte mensen betreft: ik had gehoopt op meer. Maar voor de weinigen die er zijn en die ene mevrouw die zich kwetsbaar heeft opgesteld: we snappen nu ook jullie kant. Als je iets niet weet, kun je het niet begrijpen!’

Anushka: ‘Het is een goed begin om kwetsbaar te zijn. Kwetsbaarheid is een kracht.’

* Inmiddels is de wetenschappelijke consensus dat menselijke “rassen” niet bestaan, huidskleur is één van de vele menselijke eigenschappen.